In Sanskrit, compounds are divided into four types: They are (1) अव्ययीभावः, (2) तत्पुरुष, (3) बहुव्रीहि, and (4) द्वन्द्व. You have studied तत्पुरुषः and द्वन्द्व in std. 9. This year we are going to study कर्मधारय which is considered to be a sub-type of तत्पुरुष समास and बहुव्रीहि.
1. कर्मधारय समासः
कर्मधारय समास is a sub-type of तत्पुरुष समास. In this type of compound adjective and noun (substantive) are combined.
Read the following sentences:
1. सरोवरे नीलं कमलं वर्तते ।
2. सरोवरे नीलकमलं वर्तते ।
Here, in the first sentences, नीलम् is an adjective and कमलम् is the substantive. Both are in the nominative case. When adjective and the substantive are combined they are in the same case. This kind of समास is called कर्मधारय समास.
When the compound is dissolved of explained if the two words are masculine gender or feminine gender the words च तत् च are used; e.g., 1. वामः च असौ बाहुः च - वामबाहुः ।
2. मुक्ता च असौ मणिः च - मुक्तामणिः ।
3. विक्रान्तं च तत् कार्यम् च - विक्रान्तकार्यम् ।
Here, in the first sentence, नीलम् is an adjective and कमलम् is the substantive. Both are in the nominative case. When adjective and the substantive are combined they are in the same case. This kind of समास is called कर्मधारय समास.
When the compound is dissolved or explained if the two words are masculine gender or feminine gender the words च असौ च are used and if they are neuter gender the words च तत् च are used; e.g.,
1. वामः च असौ बाहुः च - वामबाहुः ।
2. मुक्ता च असौ मणि: च - मुक्तामणि: ।
3. विक्रान्तं च तत् कार्यम् च - विक्रान्तकार्यम्
Now read the following sentences:
पाणनेः कृतिः अष्टाध्यायी वर्तते ।
पाणिने कृतिः अष्टानाम् अध्यायानां समाहारः वर्तते ।
In the first sentence, the compound word अष्टाध्यायी is used. In the second its विग्रहवाक्य - sentence explaining the relation between the words of the compound is used. They word अष्टानाम् is an adjective and अष्टाध्यायानाम् is a noun or substantive. Both are in the genitive case. In a way like कर्मधारय, this is also a compound of the adjective and noun. But there two points of difference: (1)the first word is a numerical adjective and (2) the compound expresses the idea of समाहार (group of things). So the word समाहार is used when explaining the compound.
द्विगु compound has numerical adjective as its first constituent (संख्यापूर्वो द्विगुं) and since it expresses the idea of a group, it is always singular. The ending is like वनम् or नदी. In other words द्विगु is either feminine or neuter gender; e.g.,
त्रिभुवनम् - त्रयाणाम् भुवनानाम् समाहारः ।
नवरात्रम् - नवानाम् रात्रीणाम् समाहारः ।
पञ्चपात्रम् - पञ्चानाम् पात्राणाम् समाहातः ।
अष्टाध्यायी - अष्टानाम् अध्यायानां समाहारः ।
पञ्चवटी - पञ्चानाम् वाटानाम् समाहारः ।
शताब्दी - शतानाम् अष्टानाम् समाहारः ।
Being a sub-type of तत्पुरुष समास, the second constituent is more important (उत्तरपदप्रधान).
2. बहुव्रीहि समासः
Read the following sentences carefully:
1. तीक्ष्णबुद्धिः जनः सर्वान् अर्थान् धिया पश्यति ।
2. बहुमत्स्यः अयं ह्रदः ।
3. अर्जुनः अपि जातहर्षः तैः सह संलग्नः अभवत् ।
The underlined words in the above sentences are examples of बहुव्रीहि समास. All these are adjectives. तीक्ष्णबुद्धिः is the adjective of जनः, बहुमत्स्यः is the adjective of the noun ह्रदः, जातहर्षः is the adjective of अर्जुनः. Translation them into English and you will realize that that these compounds are condenced from of adjective clauses.
Now see how they are explained:
तीक्ष्णबुद्धिः - तीक्ष्णा बुद्धिः यस्य सः ।
बहुमत्स्यः - बहवः मत्सयाः यस्मिन् सः ।
जातहर्षः - जातः हर्षः यस्य सः ।
The words that are compounded are in the nominative case. The other words (यस्य सः, यस्मिन् सः) are only in the explanation. The constituent words express their own sense but point out to the other person or thing (जनः, ह्रदः or अर्जुनः) which The words यस्य सः, यस्मिन् सः are necessary to point out to that अन्यपद.
Now see some more examples:
1. स्नेहपूर्णदृष्टिः (कुमारः) = स्नेहपूर्णा दृष्टिः यस्य सः
2. लब्धपदः (नीचः) = लब्धं पदं येन सः
3. गतरागः (नरः) = गतः रोगःयस्य सः
4. कृतबुद्धिः (ऋषिः) = कृता बुद्धिः येन सः
If the बहुव्रीहि समास is the adjective of a feminine noun, instead of यस्य सः, the words यस्याः सा are used. Similarly in case of being the adjective of a neuter noun the words यस्य तत् are used. Referring to this book if you make a list of all बहुव्रीहि compounds, you will easily master the type. One verse has summerised the types of compounds as follows:
चकारबहुलो द्वन्द्वः, स चासौ कर्मधारय ।
यस्य येषां बहुव्रीहिः, शेषस्तत्पुरिषो मतः ।।
Thanks for reading.
#SchoolofSanskrit
#Sanskrit
#STD10th
No comments:
Post a Comment